موسیقی بختیاری

موسیقی بختیاری پیوند جاودانه­ای با زندگی ایلی و ستایش قهرمانان ایل دارد. نام مقام­ها یا موقوم­ها که در ایل بختیاری به بیت معروف­اند خود گویای این پیوند است. مثلا از مشهورترین آنها می­توان به مقام گله­داری، برزگری، ابوالقاسم خان و شیرعلی مردان خان اشاره کرد.

هر طایفه و تیره نوازندگان محلی خاص خود دارد که به آنها توشمال می­گویند. آنها برای خود طایفه و محل زندگی ویژه دارند و مخارج سالیانه خود را با شرکت در مراسم عروسی، عزاداری و جشن­ها به دست می­آورند. گاهی به کشاورزی و دامداری هم مشغول می­شوند. آنها روحی شاعرانه و عاشق پیشه دارند که بیشتر وقت خود را صرف ساختن ابیات، لطیفه­ها و نغزها می­کنند و بنابراین در بوجود آوردن ادبیات عامیانه بختیاری نقش مهمی داشته­اند. آلات موسیقی بختیاری­ها ساده است و عمدتا شامل کرنا، ساز و دهل است. آوازهای محلی روستاهای چهارمحال و بختیاری با لهجه­های مخصوص خودشان بر تنوع موسیقی و آواز افزوده است. برخی از مقام­های مهم عبارتند از:

مقام گاه گریو: به معنی هنگام مویه که به هنگام عزاداری­ها نواخته می­شود و شرح دلاوری­ها و رشادت‌های افراد و قهرمانان از دست رفته است که با آوازی غمناک و مؤثر اجرا می­شود.

شیرعلی مردان: به نام یکی از خان­های ایل هفت لنگ که به شجاعت و رشادت معروف است و در جنگ با حکومت مرکزی از پای درآمده است.

گلوم گلوم: تصنیفی تغزلی است که انواع مختلف دارد.

سرکوهی: مقامی است که چوپانان آن را بانی می­خوانند و می­نوازند.

 لچک ریالی: اشاره دارد به روسری یا دستمال سری که به آن سکه می­دوخته­اند و زنان پای اصلی این آهنگ هستند و در مراسم­های شاد نواخته می­شود.

برزگری: این نغمه حکایت از درو و فصل برداشت دارد که گاه همراه با شعری عاشقانه خوانده می­شود.

حوری حوری، سحرناز: نغمه­ای­ست در وصف عاشقانه از دوزن

چشمه کوهرنگ: در وصف چشمه کوهرنگ که از جمله سرچشمه­های اصلی رود کارون و زاینده­رود به شمار می­رود.

چوب بازی: نوعی موسیقی همراه با چوب بازی­ست که در آن دو پا چند مرد در حالتی حماسی و هم‌آهنگ با ضرباهنگ موسیقی نبردی نمایشی را به اجراء درمی­آورند. این موسیقی هم به لحاظ اصالت و هم ریتم و میزان خاص آن یکی از مهم­ترین و شاخص­ترین مقام­های موسیقی بختیاری به شمار می­رود.

جشن نوروزی: نغمه­ای که در ایام عید نوروز و یا به مناسبت اعیاد دیگر نواخته می­شود.

سوای مقام­هایی که برشمردیم که جنبه موسیقی محض دارند و در مراسم شادی و عزا مرسوم­اند، آداب و رسومی هم وجود دارند. مانند هیرسه (کلالیکوسه=کل علی کوسه؟) یا مراسم طلب باران و نیز معجزه سنگ که با موسیقی پیوند دارند.

در موسیقی بختیاری، از جمله در عرصه­ای که کمتر به آن اشاره می­شود، عرصه کار است. همان‌طور که در بالا به یکی از مقام­های مهم موسیقی اشاره کردیم، مقام برزگری، اما این موسیقی فقط به آن منحصر نمی­شود. با این موسیقی حرکات معینی هم همراه است. از دیگر نغمه­ها در این عرصه باید به آواز مشک دوغ (مشک زنی) که زنان آن را می­خوانند، هله‌هی (خرمن کوبی)، سرکوهی یا سر صیادی که آوازهای مراسم شکار است و هی بره بره که آواز چوپانان در بهار است.

نوازندگان بختیاری را به دو دسته تقسیم می­کنند. گروهی که نسل اندر نسل در کار نواختن موسیقی بوده­اند که در محل به «چکیده کار» معروف­اند و دسته­ای دیگر که موسیقی در خانواده آنها شغل و پیشه نبوده و به ذوق خود موسیقی را یاد گرفته­اند که به آنان «چسبیده کار» می­گویند.

ترانه­ها پیوند و جای خاصی با موسیقی بختیاری دارند. این ترانه­ها که به دوبیتی معروفند، به قول مظفر بختیار (1365) «به زبان ادبی- گویشی سروده شده و در ردیف­ آهنگ­های دوالالی، شلیل، بلال، لکو، گرمسیری و میرشکاری از دل انگیزترین گلبانگ­ها و ترانه­های بومی بختیاری است. منشاء این‌گونه دوبیتی­های محلی همان «پهلویات» کهن است» و اگر خواندن اشعاری چون شاهنامه خوانی، حافظ و نظامی خوانی را با الحان شورانگیز به عنوان ادبیات آهنگین جزیی از موسیقی در سرزمین بختیاری به شمار آوردیم، آن گاه باید گفت این ترکیب ادبیات و آهنگ خود یکی از دل‌بستگی­های مردم این سرزمین به شمار می­رفته است.

رقص

در استان چهارمحال و بختیاری در مواقع عروسی و ختنه‌سوران رقص­های متنوعی اجرا می­شود. در بختیاری رقص آرام با دستمال، رقص تند با دستمال، رقص مجسمه و چوبی یا چوب بازی رایج و در شهرکرد رقص گزارشی معمول است.

در مراسم عروسی در بختیاری خانواده­های نزدیک رقص گروهی انجام می­دهند و مرد و زن دست در دست هم می­دهند و با هم می­رقصند.

رقص چوبی

توشمال­ها با ساز و دهل آهنگ شادی می­نوازند و جمعیت مرد شرکت کننده دایره­ای بوجود می­آورند و در داخل دایره یکنفر چوب کلفت و بلندی در دست دارد و یکنفر چوب نازک و بلندی را به دست می‌گیرد و دو نفری دور دایره با آهنگ ساز قدم برمی­دارند و گاهی چوبها را پشت گردن می­گذارند و گاهی چوبها را دور دستشان حرکت می­دهند وقتی‌که نفری که چوب کلفت را در دست دارد چوب خود را روی زمین گذاشت نفر دوم باید با چوب نازک خود به پای او بزند نفر اول سعی می­کند چوب به پایش نخورد وقتیکه چوب زده شد جای خود را عوض می­کنند.

رقص دستمال

زنان بختیاری با لباس محلی و رنگارنگ، دستمال در دست می­گیرند، و با تکان دادن دستمال و جلو و عقب رفتن با هم می­رقصند.

رقص آرام

در این نوع رقص، رقصندگان سه قدم با آهنگ ضربی به جلو می­روند و دو قدم به عقب برمی­گردند و در یک دایره فرضی حرکت می­کنند ریتم این رقص آرام است.

رقص تند

در این نوع رقص نیز حرکات رقص با رقص آرام یکی است با این تفاوت که حرکات تندتر است و رقصندگان دستمال­های خود را به دور سر خود تندتر می­چرخانند و روی شانه می­اندازند و گام­های خود را تندتر جلو و عقب برمی­دارند.

رقص مجسمه

این رقص با آهنگ ساز اجرا می­شود ولی هر وقت صدای ساز قطع می­شود رقصندگان در هر حالتی از رقص هستند می­ایستند و تا آهنگ بعدی نواخته نشده، حرکت نمی­کنند.

رقص گزارشی در شهرکرد

دف زن در مجلس شادی یا عروسی با دف خود در حدود 8 تا 10 ریتم ملایم با کف دست و انگشتان می­نوازد و رقاص ایستاده با قدمهای آرام جلو و عقب می­رود و گاهی به دور خود می­چرخد و پائین و بالای اتاق می­رود و در عین حال خم و راست می­شود و سر خود را جلو و عقب و پایین و بالا برده و دور خود می­چرخد گاهی در حین حرکات منظم و قدمهای آرام دست­های خود را پشت سر برده و پنجه­ها را باز تا انگشتان او کاملاً مشاهده شود و سه یا چهار مرتبه دستها را تکان می­دهد که علامت ده و بیست و سی یا با بستن انگشتان یک دست 25 نفر را نشان می­دهد و پشت خود را به خارج از اتاق می­کند بطوریکه تماشاچیان بیرونی می­توانند تعداد شمارش انگشتان را بفهمند بعد چرخ می­زند دست راست را بالا برده و از آرنج خم می­کند. آنرا مچ می­کند بطوریکه زاویه­ی قائمه بسازد و کف دست چپ را زیر آرنج راست می‌گذارد و چند قدم جلو و عقب و به راست و چپ می­رود و دو دست را در همان حالت به چپ و راست برده و دور خود می­چرخاند چنین بنظر می­رسد این رقص زمانی بوجود آمده که قبایل مهاجم به این منطقه هجوم برده و مردم محل تعداد سران آنها را بدین ترتیب در محل شادی شناخته و از بین می­برده‌اند.